Len, roślina, z które wykonano Całun

Tkanina lniana

Całunowe płótno to kawałek lnu o wymiarach 4,36 m długości na 1,10 m szerokości; w XVI wieku został on naszyty na białą tkaninę (holenderskie sukno) wykończoną w wieku XVII niebieskim brzegiem, który obciążono metalowymi listwami. Całość przykrywa dzisiaj czerwony jedwab. Innymi słowy płótno, na którym widnieje wizerunek Człowieka z Całunu, jest materiałem utkanym z włókien używanej jeszcze do dziś rośliny przędzalniczej - lnu (Linum usitassimum L.), jakkolwiek zastępowanego coraz częściej bawełną i włóknami syntetycznymi. Len jest najstarszą rośliną przędzalniczą, o której informacje przekazują nam dokumenty oraz niepodważalne szczątki archeologiczne i której dzieje z pewną dokładnością możemy odtworzyć.

Len

Len, to roślina uprawna zielna, o zmiennych rozmiarach wahających się pomiędzy 0,5 m a 1,5 m wysokości; roślina jednoroczna lub bylina, ale co roku wyrywa się ją i zasiewa ponownie. W postaci dojrzałej łatwo rozpoznać len po kształcie liści, których brzegi są gładkie (liście pełne), po łodygach (cylindrycznych i gładkich, u góry rozłożystych), po kształcie i kolorze kwiatów (których kielich składa się z trzech działek, o białych brzegach i których korona dzieli się na pięć płatków 0 odcieniu specyficznego błękitu - <<liliowego>>, tak cenionego w dziewiętnastym wieku - lecz także bieli i żółtego, w zależności od zróżnicowania) oraz po owocach (słynne ziarna lnu stosowane w domowej medycynie przez nasze babcie, małe, owalne o czerwono-brunatnej barwie, z żółtą pręgą, pokryte oleistą substancją).

Tak jak w przypadku wszystkich roślin uprawnych wraz z upływem wieków, w wyniku dokonywanych selekcji oraz przenoszenia jej na coraz to nowe tereny jak również w strefy klimatyczne różniące się od strefy jej pochodzenia, stopniowo wykształciły się szczególne formy nazywane <<odmianami>>, posiadające zróżnicowane, także pod względem jakości, cechy oraz wartości uzyskiwanych z niej produktów

Jakkolwiek len interesuje nas tutaj wyłącznie jako roślina przędzalnicza, jego wielki sukces, który święcił przez tysiące lat na rozległych terenach wielu kilometrów kwadratowych (od płaskowyżu irańskiego do Europy od Egiptu do Etiopii), nie zależy tylko i wyłącznie od łodyg, źródła przędzalniczych włókien, lecz także od ziaren, z których można otrzymać olej używany zarówno do celów spożywczych jak i medycznych. Jeszcze do dzisiaj w Etiopii (gdzie uprawa lnu jest tak stara jak uprawa płaskuda i sięga czasów neolitu) nasiona lnu były używane do produkcji koncentratu pożywienia stosowanego jako pieczywo podróżne. Z drugiej strony dopiero niedawno zastosowanie nasion i mąki lnu jako substancji zmiękczającej i przeciwzapalnej, stało się czymś zbliżonym do zwykłej ciekawostki, po wielu wiekach uznania i stosowania tego lekarstwa. W naszych stronach len używany jest przede wszystkim jako ważniejsze źródło oleju sykatywnego bądź też rozpuszczalnik lakierów (minia ołowiana - najstarszy znany środek przeciw rdzy jest płynny ponieważ zawiera olej lniany).

Rozpowszechnienie i zastosowanie lnu

Dziś len znany jest na wszystkich kontynentach, włączając w to Australię, gdzie jednak jego przybycie łączy się z pojawieniem się tam Europejczyków, uprawiany jest także w Indiach, a zwłaszcza w Pendżabie, oraz w Argentynie - właśnie do produkcji oleju, podczas gdy uprawa przemysłowa, której celem jest otrzymywanie włókien przędzalniczych sprowadza się do wschodnich terenów Europy i stopniowo obszar ten się zmniejsza.

Z tych kilku informacji na temat lnu, dowiedzieliśmy się nie tylko o jego biologii, ale pośrednio również o czmyś, co dotyczy wielu roślin uprawnych. Po pierwsze: rośliny uprawne mogą być wykorzystywane do różnych celów; po drugie: tereny przez nie zajmowane oraz zastosowanie wraz z następowaniem po sobie różnych epok ulega zmianom (innymi słowy: rośliny uprawne przemieszczają się i migrują razem z wiatrem, zwierzętami i człowiekiem, który je uprawia); po trzecie: poszczególne części tej samej rośliny mogą mieć zupełnie różne zastosowanie.

Dane te nie mówią nam jednak nic o miejscu pochodzenia lnu, o epoce, w której go udomowiono i w której zaczęto go używać na wszystkie możliwe sposoby Aby odpowiedzieć na te pytania, same biologiczne pojęcia nie wystarczą.

Jak wszystkie rośliny uprawne również len wywodzi się od dzikiego gatunku, który czerpie korzyści z życia w środowisku człowieka i obrębie jego domostw Len jest rośliną o małych, łatwo rozsiewających się przy pomocy zwierząt lub człowieka, oleistych nasionach i jest rośliną nitratofilną (tzn. łatwo rozwijającą się na śmieciach i odpadkach), może zatem bujnie się rozrastać w okolicach ludziach osiedli. Kiedy zbiorowisko przybiera charakter osiadły, rośliny które się wokół niego rozwijają, mogą być doglądane, regularnie zbierane i używane.

Ale kiedy udomowiono len? Jest to ważne pytanie także ze względu na ocenę wieku i kraju pochodzenia całunowego płótna, które jest właśnie lnem - włóknem przędzalniczym rozpowszechnionym w Azji, Europie i Afryce.

Aby odpowiedzieć na to pytanie, nie wystarczą dane biologiczne, jakichkolwiek specjaliści od pochodzenia roślin uprawnych, w wśród nich - ojciec tej dyscypliny - Nikolai Uavilov, są biologami. Trzeba łączyć ze sobą informacje biologiczne, znaleziska archeologiczne, dane geograficzne i dokumenty historyczne.

Jeszcze do niedawna pierwsze dokumenty potwierdzające obecność oraz uprawę lnu nie były dokumentami pisanymi, były to rysunki oraz płótna starożytnego Egiptu. Z lnu wykonywano przeróżne egipskie tkaniny predynastyczne oraz płótna zachowane w słynnym grobie architekta Kha oraz jego żony Merit, przechowywane w Muzeum Egipskim w Turynie. Ale przede wszystkim len, jego uprawę, zbieranie oraz proces przędzenia doskonale oddają nagrobne malowidła Królestwa Starożytnego Egiptu (patrz: Donadoni Roveri A. M., 1987).

Len na Bliskim Wschodzie

Dopiero kilkadziesiąt lat temu, dzięki poszukiwaniom przeprowadzonym w Nahal Nemar w Palestynie przez Bar Yosef z Izraelskiego Muzeum w Jerozolimie, opublikowanym w roku 1985, ustalono, gdzie i kiedy po raz pierwszy <<udomowiono>> len. Informację uzyskano w wyniku analizy szczątków roślin pochodzących z archeologicznych miejsc neolitu, określonych w oparciu o ich pyłki oraz szczątki łodyg i liści: technikę badawczą (tzw analizę paleobotaniczną), która zostanie zastosowana także w przypadku Całunu.

Mówiąc krótko, len jest rośliną uprawianą już od 6000 lat przed Chrystusem nie tylko w Nahal Nemar, lecz również w Jerycho według danych opublikowanych przez D. Zohary w roku 1986, a zatem wywodzącą się z Środkowego Wschodu jak pszenica twarda, pszenica miękka, soczewica, jęczmień

i groch. Ściślej, len wywodzi się ze starożytnej Syrii, z terenów położonych na północ od rolniczej strefy starożytnych rejonów Morza Śródziemnego oraz z terenów położonych na południowy-zachód od Iranu; był on tam uprawiany około pięć tysięcy lat temu, dużo wcześniej zanim jego uprawę udokumentowano w starożytnym Egipcie.

Z Syrii rozprzestrzenił się na Afrykę i Europę. Do Afryki przywędrował przez Synaj i był tam powszechnie uprawiany wzdłuż brzegów Nilu. Do Europy dotarł przez Płaskowyż Irańsla i już w epoce neolitu pojawił się w Danii. W czasie swoich migracji niósł on ze sobą różne rośliny, które zostały wykorzystane przez człowieka. Spośród roślin mimetycznych tzn., tych, które w fazie wzrostu przypominają len, a co za tym idzie, nie zostają wyrwane, możemy wymienić brukiew siewną; spośród pozostałych, a m.in. tych, które wyrastają bardzo szybko wśród roślin lnu w chwili zbiorów, możemy wymienić rzepak.

W każdym razie, jeżeli dzisiaj dla lnu koło fortuny zatoczyło krąg w dół, nie zmienia to faktu, że miał on swoje chwile chwaty, pośród których przedziwnym zbiegiem okoliczności mieści się także okres sprzed dwóch tysięcy lat w Palestynie, kiedy tkanin lnianych używano jako rytualnych szat kapłanów żydowskich oraz jako wyprawy żałobnej.

Ale czym innym jest len jako roślina, a czym innym tkanina, którą można z niego otrzymać: nadszedł czas, aby od metrów rośliny przejść do milimetrów włókna i do tysięcznych milimetra tworzących go komórek.